Droga, trakt, gościniec, szlak. Są – jak pisze dr J. Chachaj – żywym pomnikiem przeszłości geograficznej. Zabytkiem kultury, fenomenem kultury i swoistym przejawem obecności człowieka w krajobrazie (to już słowa dr Ewy de Mezer). Trakt, gościniec, szlak, droga nadaje kierunek poruszaniu się w krajobrazie i tym samym warunkuje postrzeganie otaczającej przestrzeni. Drogę wydzielamy z krajobrazu, bowiem stanowi ona osobną rzeczywistość.
Gdy przyjrzymy się starym mapom okolic Tarnowskich Gór i porównamy z mapą aktualną zauważymy, że przebieg traktów, dróg, ulic jest stosunkowo najtrwalszym z elementów krajobrazu stworzonego przez człowieka. Na początku kwietnia br. w dwóch wpisach na fb nakładałem mapę Google’a na mapę nieruchomości Tarnowskich Gór z 1805 r. Z łatwością dostrzec można było, że wszystkie ulice, które wtedy istniały, istnieją i dziś, ponadto ich kształt, przebieg pozostał niezmieniony lub zmienił się jedynie nieznacznie. Czego absolutnie nie można powiedzieć o położonych przy nich nieruchomościach. Tu zmiany są ogromne. Wiąże się to oczywiście z faktem, że drogi jako praktycznie wyłączone z obrotu prawnego, oprócz swej funkcji komunikacyjnej od momentu wytyczenia zaczęły też być swoistą „foremką” dla nieruchomości. Te, przechodząc w ciągu wieków z rąk do rąk w wyniku dziedziczenia czy transakcji handlowych dzieliły się, łączyły, zabudowywały, przebudowywały, ale poza „foremkę” wychodziły niezmiernie rzadko, by nie powiedzieć, że wcale.
Współczesna mapa południowo-wschodniej części starówki Tarnowskich Gór nałożona na fragment mapy J. G. Gärtnera z 1805 r.
Oczywiście, tak jak na przestrzeni wieków zmieniała się nawierzchnia drogi, zmieniać się mogły również ich ranga i znaczenie dla społeczności. Niektóre z dawnych traktów są dziś ruchliwymi trasami, inne – leśnymi czy polnymi dróżkami.
Do tej drugiej kategorii należy z pewnością stary trakt, który dawno temu połączył wiekową już wtedy osadę Repty ze znacznie młodszą osadą Tarnowskie Góry. Repty istniały od dawna (pierwsza wzmianka o już istniejącej wsi z 1201 r.), Tarnowskie Góry zaczynały nabierać znaczenia jako dynamicznie rozwijająca się osada górnicza dopiero u schyłku późnego średniowiecza. Nie znalazłem żadnej mapy z XVI w. ukazującej trakt łączący te osady, bo i Rept nie widać na tych XVI-wiecznych mapach, które mam. Nie z winy Rept oczywiście, które bez wątpienia wtedy istniały, a z uwagi na bardzo duży obszar obejmowany przez te mapy. Mimo tego, uważam za wysoce prawdopodobne, że trakt do Rept zaczęto wydeptywać niemal natychmiast po, lub wraz ze wstępnym uformowaniem się osad Lyszcze i Blaszyna, które nieco później wraz z bezimienną osadą pośrodku połączone zostały w gminę Tarnowskie Góry. Repty i Tarnowice to w tamtym czasie najbliższe Tarnowskim Górom większe siedliska ludzkie, każde z kościołem parafialnym; przy Reptach ponadto prowadzono wtedy wydobycie. Drogę do Tarnowic znajdujemy na bardzo wczesnych mapach, bo to fragment bardzo ważnego traktu prowadzącego na zachód, droga do Rept miała zaś wyłącznie znaczenie lokalne, stanowiąc nie jedyną (wszak dotrzeć tam z Tarnowskich Gór można było i przez Tarnowice, i odbijając w prawo od drogi gliwickiej), ale zdecydowanie najkrótszą, gdyż tylko ona prowadziła niemal w prostej linii od jednej osady do drugiej.
Tarnowskie Góry i Repty na mapie z 1736 r.
Tak czy owak, nie znajdziemy drogi Tarnowskie Góry-Repty na mapie Helwiga z 1561, podobnie na kolejnych, uaktualnionych jej edycjach wydanych przez Meriana w 1638 i 1650. Nie ma naszej drogi na dość szczegółowej mapie Wielanda z 1736, nie ma na mapie Johanna Haasa z 1746. Niedobrze. Ale nie oznacza to, że nie istniała. Widzimy początek traktu na bardzo szczegółowej mapie Tarnowskich Gór autorstwa Gärtnera z 1805 r. z opisem „droga z Rept”.
Współczesna mapa naniesiona na mapę Gärtnera z 1805 r. Początkowy odcinek traktu do Rept podkreśliłem na żółto. Przebieg drogi jest, jak widać, idealnie zgodny z przebiegiem dzisiejszej alei parkowej prowadzącej wzdłuż muru cmentarza do parkowego placu zabaw
W całości możemy ją podziwiać na mapie wydanej przez C. Flemminga z 1860, jeszcze wyraźniej na mapie Liebenowa z 1865. Na całkiem niedawnych mapach Flemminga z 1900 r. i Siwinna z 1910 jest już całkowicie wyraźna i precyzyjnie naniesiona, ale właściwie cóż nam po tym. Jest jeszcze mapa wydana przez księgarnię Priebatscha z Wrocławia z 1901 r. gdzie zobaczyć możemy spory fragment repeckiej końcówki traktu.
Droga Tarnowskie Góry – Repty na mapie wydanej w Głogowie przez C. Flemminga w 1860 r. (podkreśliłem na żółto)
Późnośredniowieczny czy nie, trakt jest aktualnie w całości przejezdny niewielkim i nisko zawieszonym miejskim kompaktem, co udało mi się potwierdzić dziś o brzasku przy okazji robienia zdjęć do tego tekstu. Dla sieci drożnej współczesnego miasta nie ma żadnego znaczenia, ale ma wiele walorów pozaużytkowych. Na niemal całej swej długości drogę otacza wyjątkowo piękny krajobraz, ruch pojazdów silnikowych jest nikły, dlatego świetnie nadaje się do przemierzenia rowerem lub z buta. Rolek, hulajnog i rowerów szosowych nie polecam, gdyż nawierzchnia na przeważającej długości traktu jest zabytkiem późnego średniowiecza. Kilkaset metrów przed skrzyżowaniem z ulicą Witosa w Reptach widok jest szczególnie urzekający – piękna przyroda i malownicze ukształtowanie terenu, zabudowania ledwie niewyraźnie majaczą w oddali.
Przystanąwszy w tym miejscu wyjątkowo łatwo wyobrazić sobie, że sporo cofnęliśmy się w czasie i za chwilę wkroczymy w sam środek średniowiecznych Rept. Ale oczywiście po chwili czar pryska, bo dochodząc do ulicy Witosa zabudowania są już doskonale widoczne, a dominuje zabudowa typowa dla powojennego państwa ze stolicą w Warszawie, która pięknem, malowniczością, subtelnym urokiem zdecydowanie nie grzeszy. W ogóle nie ma nic wspólnego z tymi kategoriami.
Przebieg trasy w odniesieniu do współczesnych elementów krajobrazu:
Początek przy rondzie na zbiegu ulic Gliwickiej i Wyszyńskiego, następnie wzdłuż muru cmentarza przy kościele św. Anny (na tym odcinku jest alejką parkową) na rozwidleniu przed parkowym placem zabaw – lewo skos i dalej skrajem parku miejskiego w kierunku ronda przed Castoramą (na tym odcinku jest wyboistą gruntówą). Potem prosto przez rondo i drogą asfaltową wzdłuż północno-zachodniej ściany Castoramy. Za chwilę asfalt kończy się, my dalej prosto – najpierw jakimś nieco utwardzonym czymś, potem ponownie gruntówą – pomiędzy zabudowaniami. Gdy wyjdziemy poza zabudowania, mniej więcej w połowie drogi do Rept oczom ukazuje się piękna, pagórkowata panorama pól uprawnych i łąk. I tak jest już do samych Rept.
Od strony Rept trakt nosi nazwę ulicy Brzozowej, zaś od strony tarnogórskiego śródmieścia – ulicy Bałtyckiej. Bałtycka? Poważnie?!? Oj, panowie rajcy, panie rajczynie, ja rozumiem, że nazwa „Repecka” była już zarezerwowana dla jeszcze starszego traktu z Tarnowic (obecnie Starych) do Rept, ale mimo to, można się było bardziej postarać chyba.
Na krańcu Królestwa 